NCERT Solutions Class 7th Sanskrit Chapter – 5 सदाचारः
| Textbook | NCERT |
| Class | 7th |
| Subject | संस्कृत |
| Chapter | 5th |
| Chapter Name | सदाचारः |
| Category | Class 7th संस्कृत |
| Medium | संस्कृत |
| Source | Last Doubt |
NCERT Solutions Class 7th Sanskrit Chapter – 5 सदाचारः
Chapter – 5
सदाचारः
प्रश्न – उत्तर
| प्रश्न 1. सर्वान् श्लोकान् सस्वरं गायत। उत्तर – आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः । नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ।।1।। श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराहि नहि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् ।।2।। सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एष धर्मः सनातनः ।।3।। सर्वदा व्यवहारे स्यात् औदार्यं सत्यता तथा । ऋजुता मृदुता चापि कौटिल्यं न कदाचन ॥4॥ श्रेष्ठं जनं गुरुं चापि मातरं पितरं तथा । मनसा कर्मणा वाचा सेवेत सततं सदा ||5|| मित्रेण कलहं कृत्वा न कदापि सुखी जनः। इति ज्ञात्वा प्रयासेन तदेव परिवर्जयेत् ।।6।। छात्र सुस्वर में सभी श्लोकों को गाएँ। |
प्रश्न 2. उपयुक्तकथनानां समक्षम् ‘आम्’ अनुपयुक्तकथनानां समक्षं ‘न’ इति लिखत-
क) आम् |
| प्रश्न 3. एकपदेन उत्तरत- (क) कः न प्रतीक्षते? उत्तर – मृत्युः (ख) सत्यता कदा व्यवहारे किं स्यात्? उत्तर – सर्वदा (ग) किं ब्रूयात्? उत्तर – सत्यम् (घ) केन सह कलहं कृत्वा नरः सुखी न भवेत् ? उत्तर – मित्रेण (ङ) कः महरिपुः अस्माक शरीरे तिष्ठिति? उत्तर – आलस्यम् |
| प्रश्न 4. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत- (क) मृत्युः न प्रतीक्षते। उत्तर – कः न प्रतीक्षते? (ख) कलहं कृत्वा नरः दुःखी भवति। उत्तर – किम् कृत्वा नरः दुःखी भवति? (ग) पितरं कर्मणा सेवेत। उत्तर – कम् कर्मणा सेवेत? (घ) व्यवहारे मृदुता श्रेयसी। उत्तर – व्यवहारे का श्रेयसी? (ङ) सर्वदा व्यवहारे ऋजुता विधेया। उत्तर – कदा व्यवहारे ऋजुता विधेया? |
प्रश्न 5. प्रश्नमध्ये त्रीणि क्रियापदानि सन्ति।  (क) ……………………….(ख) ………………………. (ग) ………………………. (घ) ………………………. (ङ) ………………………. (च) ………………………. (छ) ………………………. (ज) ………………………. उत्तर – (क) सत्यं प्रियं च ब्रूयात्। (ख) सत्यं अप्रियं च न ब्रूयात्। (ग) अनृतं प्रियं च न ब्रूयात्। (घ) व्यवहारे कदाचन कौटिल्यं न स्यात्। (ङ) व्यवहारे सर्वदा औदार्यं स्यात्। (च) वाचा गुरुं सेवेत। (छ) श्रेष्ठजनं कर्मणा सेवेत। (ज) मनसा मातरं पितरं च सेवेत। |
| प्रश्न 6. मञ्जूषातः अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-तथा, न, कदाचन, सदा, च, अपि। (क) भक्तः…………….. ईश्वरं स्मरति। उत्तर – सदा (ख) असत्यं …………….. वक्तव्यम्। उत्तर – न (ग) प्रियं……………….. सत्यं वदेत् । उत्तर – तथा (घ) लता मेधा………………… विद्यालयं गच्छतः। उत्तर – च (ङ) ………………… कुशली भवान् ? उत्तर – अपि (च) महात्मागान्धी……………….. अहिंसां न अत्यजत्। उत्तर – कदाचन। |
| प्रश्न 7. चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि च प्रयुज्य वाक्यानि रचयत। मञ्जूषा:- लिखति, कक्षायाम्, श्यामपट्टे, लिखन्ति, सः, पुस्तिकायाम्, शिक्षकः, छात्राः, उत्तराणि, प्रश्नम्, ते।  1. …………………………. 2. …………………………. 3. …………………………. 4. …………………………. 5. …………………………. उत्तर – 1. छात्राः कक्षायाम् संस्कृतं पठन्ति। 2. शिक्षक: श्यामपट्टे प्रश्नम् लिखति। 3. ते प्रत्येक प्रश्नम् ध्यानेन पठन्ति। 4. तदा ते उत्तराणि लिखन्ति। 5. एकः छात्रः अन्य-छात्रस्य पुस्तिकायां पश्यति। |
| अन्य प्रश्न – उत्तर |
| (1) निम्नलिखित श्लोकं पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत– आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः। नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥ I. एकपदेन उत्तरत- 1. किं महरिपुः अस्ति? उत्तर – आलस्यम् 2. आलस्यं कीदृशः महान् रिपुः अस्ति? उत्तर – शरीरस्थः |
| II. पूर्णवाक्येन उत्तरत- 1. उद्यमसमः कः मनुष्याणां नास्ति? उत्तर – उद्यमसमः बन्धुः मनुष्याणां नास्ति। 2. कं कृत्वा मनुष्यः नावसीदति? उत्तर – उद्यम कृत्वा मनुष्यः नावसीदति। |
| III. निर्देशानुसारमेन उत्तरत 1. ‘महान् रिपुः’ अनयोः विशेषणपदं किम्? (क) महान् (ख) रिपुः (ग) महत् (घ) रिपु उत्तर – महान् 2. ‘कृत्वा’ पदे कः प्रत्ययः अस्ति? (क) त्वा (ख) कतवा (ग) क्त्वा (घ) क्तवा उत्तर – क्त्वा |
| (2) पर्यायपदानि लिखत पदानि – पर्यायाः (i) शत्रुः – बन्धुः (ii) मानवानाम् – अवसीदति (iii) परिश्रम – रिपुः (iv) मित्रम् – उद्यम (v) दुःखीयति – मनुष्याणाम् उत्तर – (i) रिपुः (ii) मनुष्याणाम् (iii) उद्यम (iv) बन्धुः (v) अवसीदति |
(3) ‘क’ पदस्य श्लोकांशं ‘ख’ पदस्य श्लोकांशैः सह योजयत –
उत्तर –
|
| (4) परस्परमेलनम् कुरुत- (क) (i) पर्यायाः ब्रूयात् – निरन्तरम् वाचा – व्यवहारः अनृतम् – वदेत् सततम् – वचनेन आचारः – असत्यम् उत्तर – ब्रूयात् – वदेत् वाचा – वचनेन अनृतम् – असत्यम् सततम् – निरन्तरम् आचारः – व्यवहारः (ii) विपर्यायाः सर्वदा – मरणम् प्रियम् – अनृतता सत्यता – अप्रियम् श्वः – कदाचन/कदापि जीवनम् – ह्यः उत्तर – सर्वदा – कदाचन/कदापि प्रियम् – अप्रियम् सत्यता – अनृतता श्वः – ह्यः जीवनम् – मरणम् (ख) श्लोकांशाः (i) श्वः कार्यमद्य कुर्वीत – एषः धर्म सनातनः। (ii) नहि प्रतीक्षते मृत्युः – न कदापि सुखी जनः। (iii) प्रियं चानृतं ब्रूयात् – कृतमस्य न वा कृतम्। (iv) मित्रेण कलहं कृत्वा – पूर्वाह्ने चापराह्निकम्। उत्तर – (i) श्वः कार्यमद्य कुर्वीत – पूर्वाह्ने चापराह्निकम्। (ii) नहि प्रतीक्षते मृत्युः – कृतमस्य न वा कृतम्। (iii) प्रियं चानृतं ब्रूयात् – एषः धर्मः सनातनः। (iv) मित्रेण कलहं कृत्वा – न कदापि सुखी जनः। |
| (5) सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम्। प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एषः धर्मः सनातनः॥ सर्वदा व्यवहारे स्यात् औदार्यं सत्यता तथा। ऋजुता मृदुता चापि कौटिल्यं न कदाचन॥ श्लोकान् पठत प्रश्नान् च उत्तरत- (क) एकपदेन उत्तरत – (i) किं न ब्रूया? (ii) व्यवहारे किं स्यात? (iii) मृत्युः किं न करोति? (iv) मित्रेण कलहं कृत्वा जनः कीदृशः भवति? उत्तर – (i) सत्यमप्रियम् (सत्यम् + अप्रियम्) (ii) औदार्यम् (ii) प्रतीक्षाम् (iv) दु:खी (ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (i) सनातनः धर्मः कः? (ii) मनसा वाचा कर्मणा कं कं सेवेत? (iii) व्यवहारे सदा किं स्यात् किं च न? उत्तर – उत्तरम्- (i) ‘प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एषः धर्मः सनातनः।’ (ii) श्रेष्ठं जनं, गुरुं, मातरं पितरं च अपि मनसा वाचा कर्मणा सेवेत। (iii) व्यवहारे सदा औदार्यं स्यात् तथा सत्यता, ऋजुता मृदुता चापि स्यात्; कौटिल्यं कदापि न स्यात्। |
| (6) मञ्जूषातः उचितम् अव्ययपदम् आदाय वाक्यपूर्तिं कुरुत- सततम्, श्वः, सर्वदा, कदापि, एव (i) अहं ………………… ग्रामं गमिष्यामि। उत्तर – श्वः (ii) ‘सत्यम् ………………… जयते।’ उत्तर – एव (iii) योग्यः छात्रः शोभनान् अङ्कान् लब्धुम् ………………… परिश्रमं करोति। उत्तर – सततम् (iv) सत्यवादी हरिशचन्द्रः…………………असत्यं न अवदत्। उत्तर – कदापि (v) सः ………………… सत्यम् एव वदति स्म। उत्तर – सर्वदा। |
| (7) मञ्जूषायाः सहायतया श्लोकान्वयं पूरयत। अपि, सत्यता, कदाचन, व्यवहारे …………….. सर्वदा औदार्यं तथा ……………….. स्यात्; ऋजुता मृदुता च ……….. (स्यात्); कौटिल्यम् …………….. न (स्यात्) उत्तर – व्यवहारे, सत्यता, अपि, कदाचन |
| (1) उचित-विकल्पं चित्वा प्रश्ननिर्माणम् कुरुत- (i) श्वः कार्यमद्य (कार्यम् + अद्य) कुर्वीत। (कुत्र, कदा, किम्) उत्तर – श्वः कार्यं कदा कुर्वीत? (ii) व्यवहारे सर्वदा औदार्यं स्यात्। (के, कुत्र, कस्मिन्) उत्तर – कस्मिन् सर्वदा औदार्यं स्यात्? (iii) व्यवहारे कौटिल्यं कदापि न स्यात्। (कः, का, किम्) उत्तर – व्यवहारे किम् कदापि न स्यात्? (iv) मित्रेण कलहं न कुर्यात्। (कस्य, कः, केन) उत्तर – केन कलहं न कुर्यात्? (v) मातरं पितरं च कर्मणा सेवेत। (कम्, किम्, कथम्) उत्तर – मातरं पितरं च कथम् सेवेत? |
| (2) (क) उचितेन विकल्पेन प्रत्येकं रिक्तस्थानं पूरयत- (i) श्वः कार्यम् अद्य कुर्वीत …………….. चापराह्निकम्। (पूवाणे, मध्याह्ने, प्रातः) उत्तर – पूर्वाह्ने (ii) प्रियं च नानृतम् ब्रूयात् एषः …………….. सनातनः (आचारः, धर्मः, देशः) उत्तर – धर्मः (iii) नहि …………….. मृत्युः कृत्यस्य न वा कृतम्। (परिवर्जयेत्, सेवेत, प्रतीक्षते) उत्तर – प्रतीक्षते (iv) मित्रेण …………….. कृत्वा न कदापि सुखी नरः। (कार्यम्, कौटिल्यम्, कलहम्) उत्तर – कलहम् (v) सर्वदा …………….. स्यात् औदार्यं सत्यता तथा। ___ (देशे, व्यवहारे, मित्रे) उत्तर – व्यवहारे। (ख) (i) मित्रेण कलहम् कृत्वा न…………….. सुखी जनः। (कदा, कदापि, सर्वदा) उत्तर – कदापि (ii) नहि प्रतीक्षते मृत्युः कृतम् अस्य न …………….. कृतम्। (च, सततम्, वा) उत्तर – वा (iii) ऋतुजा मृदुता चापि कौटिल्यं …………….. कदाचन। (च, वा, न) उत्तर – न (iv) ……….. कार्यमद्य कुर्वीत। (ह्यः, अद्य, श्वः) उत्तर – श्वः (v) मनसा वाचा कर्मणा सेवेत…………….. सदा। (तथा, चापि, सततम्) उत्तर – सततम्। |
NCERT Solution Class 7th संस्कृत All Chapters Quetion & Answer
- Chapter – 1 सुभाषितानि
- Chapter – 2 दुर्बुद्धिः विनश्यति
- Chapter – 3 स्वावलम्बनम्
- Chapter – 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्
- Chapter – 5 पण्डिता रमाबाई
- Chapter – 6 सदाचारः
- Chapter – 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः
- Chapter – 8 त्रिवर्णः ध्वजः
- Chapter – 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि
- Chapter – 10 धुत्वम्विश्वबं
- Chapter – 11 समवायो हि दुर्जयः
- Chapter – 12 विद्याधनम्
- Chapter – 13 अमृतं संस्कृतम्
- Chapter – 14 अनारिकायाः जिज्ञासा
- Chapter – 15 लालनगीतम्
You Can Join Our Social Account
| Youtube | Click here |
| Click here | |
| Click here | |
| Click here | |
| Click here | |
| Telegram | Click here |
| Website | Click here |